ریسکی از نسل سوم

پیش از آنکه سامانه معاملاتی با مشکلات فراوان مواجه شود، ریسک‌های مرتبط با بازار سرمایه به دو طبقه سیستماتیک و غیرسیستماتیک طبقه‎بندی می‎شد. حال گویا باید مشکلات متعدد سامانه معاملاتی را نیز به‌عنوان خطری بالقوه در کنار سایر ریسک‎های بازار سرمایه قرار داد. مشکلاتی اعم از عدم ثبت سفارشات خرید و فروش در طول جلسات معاملاتی، هنگ کردن سامانه معاملاتی در زمان افزایش حجم و تعداد معاملات یا تشکیل صف‌های خرید و فروش، نمایش نادرست حجم معاملات در صف‌های خرید و فروش و عدم محاسبه صحیح قیمت‌های تابلو و به‌هم‎ریختگی اعداد و ارقام روی تابلوی سایت TSETMC و مشکلات عدیده در ثبت سفارش معامله‎گران برخط در ساعات معاملاتی به‌ویژه در زمان‌های عرضه اولیه، برخی از مشکلات اساسی سامانه معاملاتی فعلی هستند.

مشکلاتی که به مرور زمان از نظر کمیت و کیفیت متنوع‌تر نیز می‌شوند. بروز هر یک از این خطاهای سیستماتیک می‌تواند خسارت‌های جبران ناپذیری به معامله‌گران و سرمایه‌گذاران وارد کند. حادثه، پدیده‌ای تصادفی و غیر‌قابل تکرار است، اما اگر حوادث و رخدادها به‌طور مسلسل و در بازاری که ثانیه‌ها و دقیقه‌ها می‎تواند تعیین‌کننده‎ سود و زیان فعالان بازار باشد تکرار شوند، می‎تواند منجر به از دست رفتن اعتماد فعالان به بازار سرمایه باشیم. وجود زیرساخت معاملاتی قابل قبول، مطمئن و دقیق مهم‌ترین رکن جلب اعتماد سرمایه‌گذاران و در نتیجه شرط لازم امنیت سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه است. با توجه به اینکه بسیاری از سرمایه‌گذاران براساس روش‌های تحلیلی و آماری همچون تحلیل‌های بنیادی و تکنیکال، ارزش‌های ذاتی سهام و نقاط ورود و خروج سهام مورد نظر را شناسایی می‌کنند، ایرادات موجود در سامانه معاملاتی اعم از محاسبات قیمتی سهام، ثبت ناصحیح یا با تاخیر سفارشات در سیستم معاملات می‌تواند منجر به از دست رفتن فرصت‎های سرمایه‎گذاری شده و فعالان بازار را با زیان مواجه کند.

 با توجه به اهداف بلندمدت قانون‎گذاران بازار سرمایه در راستای سوق دادن بازار سرمایه به سمت معاملات الگوریتمی، سامانه معاملاتی فعلی به دلیل وجود اخلال در محاسبات قیمتی سهام و ثبت ناصحیح یا با تاخیر سفارشات نمی‎تواند جوابگوی معاملات با فرکانس بالا بوده و مشکلات عدیده‎ای را در تمامی سطوح بازار سرمایه به‌وجود خواهد آورد و اینجاست که اهمیت سامانه معاملاتی نمود بیشتری پیدا می‌کند. بدیهی است در چنین محیطی پر ریسک، هر فاکتور جدیدی سبب تعدیل ریسک سرمایه‎گذاری می‎شود، بنابراین نمی‌توان تاثیر منفی این فاکتورها را روی فعالیت و تصمیم‎گیری‌های سرمایه‌گذاران نادیده گرفت.  قطع شدن نه یکباره بلکه چندباره سامانه معاملاتی نیز از همان دسته عواملی است که به‎طور طبیعی تاثیر منفی روی روند معاملات کوتاه‎مدت و خصوصا در همان روز معاملاتی که خرابی رخ داده، می‌گذارد و چه بسا ادامه‎دار بودن آن می‎تواند موجب افزایش ریسک سیستماتیک بازار سرمایه شود. تجربیات چندباره درخصوص اختلال در سامانه معاملاتی نشان می‎دهد مختل شدن سامانه معاملاتی بازار سرمایه غالبا منجر به منفی شدن شاخص بورس و ایجاد فشار فروش در سطح بازار سرمایه شده است. قطعا وجود باگ در سیستم‌های کامپیوتری چندان عجیب نیست، اما مورد قابل تامل، تکرار وقوع و عدم موفقیت در از بین بردن مشکل است.

احتمالا یکی از عوامل موثر در ایجاد اختلال مربوط به حجم معاملات است که در ابتدای تغییر روند حجمی بازار در سال‌های گذشته بارها اتفاق افتاده بود که البته این مهم در نهایت با ارتقای سرورها، به بهبود وضعیت سامانه معاملاتی ختم شد. اما بحثی که مطرح است، این است که مدیران سازمان بورس برای جلوگیری از رخداد چنین وقایعی باید تلاش بیشتری انجام دهند، زیرا این دست عوامل کاملا درونی است و غالبا ربطی به محدودیت‌های محیطی ندارند. بنابراین بهتر است که سامانه خریداری شده را کمتر با مفاهیم غیر استاندارد بازار سرمایه ایران محدود و به جای آن به سوی استفاده از آپشن‌های رایج در دنیا حرکت کنیم. همچنین در سالیان قبل از جمله پیشنهاد‌های قابل تاملی که مدیران وقت شرکت مدیریت فناوری بورس تهران به‌عنوان متولی اصلی سامانه معاملات برای جلوگیری از تکرار اختلال و پاسخ به نیازهای فعالان بازار سرمایه داشتند، می‌توان به تغییر زمان معاملات سهام شرکت‎های بازار دوم بورس و همچنین فرابورس و ایجاد تاخیر چند دقیقه‎ای برای جلوگیری از تکرار اختلال در سامانه معاملاتی اشاره کرد.

درحالی‌که اجرای این قانون با توجه به پیوستگی بازارهای اول و دوم بورس و فرابورس می‎توانست کارآیی بازار را تا حد قابل توجهی کاهش دهد. با توجه به سهم بیش از ۶۰ درصدی معاملات آنلاین از کل معاملات بازار سرمایه و همچنین برنامه‎های بلندمدت دولت برای آزادسازی معاملات سهام عدالت متعلق به میلیون‌ها سهامدار، بهتر است کمی با سامانه معاملاتی بورس آشنا شویم. سامانه معاملاتی بورس ایران پس از گذشت ۸ سال و پس از لغو تحریم‎ها در سال۹۵ و در قالب تفاهم‌نامه به‌روزرسانی پایگاه داده‌ها و نرم‎افزار معاملاتی بازار سرمایه ایران توسط شرکت فرانسوی آتوس امضا شد تا با نوسازی و رفع اشکالات موجود، اختلال هسته معاملات برطرف شود.

همچنین در پاییز ۹۵ سامانه معاملاتی بورس اوراق بهادار تهران از فرابورس ایران مستقل و جدا شد، پیش از این معاملات این دو بازار روی یک هسته معاملات شکل می‎گرفت که گاهی بر اثر افزایش حجم معاملات، سامانه با کندی و گاهی با اختلال همراه می‎شد. در واقع سیستم معاملاتی بازار سرمایه ایران در دهه۸۰ از شرکت آتوس خریداری شده بود، اما به دلیل تحریم‌ها، به‌روزرسانی آن سیستم طی این سال‌ها مقدور نبود. نکته قابل توجه این است که به نظر می‎رسد طی حدود بیست سال که از عمر نرم‎افزار معاملاتی آتوس در ایران می‌گذرد، بخش عمده و اصلی سامانه معاملاتی بازار سرمایه ما همان سیستم قدیمی ۲۶ سال پیشِ شرکت EFA کانادا است.

مشکل اختلال در هسته معاملات، بیش از ۱۰ سال است که ادامه دارد و به گفته مدیر وقت شرکت فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار، اولین خرابی سیستم به سال ۸۶ باز‌می‌گردد. علاوه بر این در حال‌حاضر، معاملات بورس تهران فاقد آپشن‌ها و ابزارهای پیچیده مالی است و سفارش‌های ارسالی تنها نیاز به کدنویسی‌های ساده دارد. در عین حال در صورتی که مشکل کنونی سامانه مذکور، تعداد بازدیدها باشد، ساده‌ترین راه ممکن برای جلوگیری از رخداد چنین مشکلاتی، اعمال محدودیت برای بازدیدکنندگان است. قاعدتا تمامی بازدیدکنندگان سامانه آنلاین معاملات بازار سهام را سهامداران واقعی تشکیل نمی‌دهند. به گفته فعالان بازار سهام نیز اعطای دسترسی آنلاین به تمامی بازدیدکنندگان، مطابق با الگوهای بین‌المللی نیست.

ظرفیت‌های تکنیکی و زیرساختی بورس تهران به لحاظ فنی متناسب با روزهای پرحجم، پرورودی و پرفعالیت بازار سهام نیست. شاید به همین دلیل است که در روزهای به شدت منفی، مثبت یا روزهایی که شاهد برگشت مسیر بازار هستیم، در اثر تعدد مراجعات به سایت اطلاع‌رسانی و آنلاین غالبا هسته معاملات دچار اختلال می‌شود و نتیجه‌ای نیز جز وقفه در معاملات ندارد. در عین حال با یک بررسی ساده به این نتیجه می‌رسیم که دادن دسترسی مستقیم به عموم مردم جهت مشاهده مستقیم روند معاملات روزانه در بورس‌های بین‌المللی امری معقول نیست.

نحوه کارکرد هسته معاملات و قطعی هسته معاملات

 کارکرد هسته معاملات بورس به این گونه است که در طول فاز معاملاتی بعد از اینکه سفارش‌ها گرفته می‌شود، تطبیق یا مچینگ انجام می‌پذیرد که در واقع عرضه و تقاضا متناسب با سفارش‌های خریدوفروش با یکدیگر تطبیق داده می‌شوند و مشخص می‌شود که دو طرف معامله چه کسانی هستند. چراکه در معاملات ابتدا سفارش‌ها بی‌نام در کنار یکدیگر قرار گرفته و زمانی که تطبیق داده می‌شوند، مشخص می‌شود که طرفین با چه قیمتی، در چه زمانی و با چه حجمی معامله خود را انجام می‌دهند.

هنگامی که سامانه معاملاتی وارد مرحله‌ای ‌شود که اطلاعات معامله با اطلاعات دیتابیس تطبیق نداشته باشد، شرکت مدیریت فناوری برای جلوگیری از ادامه‌ گسترش اختلال، امکان ارسال سفارش را قطع می‌کند، چراکه اگر اجازه انجام معاملات داده شود، حجم زیادی از معاملات باید لغو شده که در این‌صورت برگشت معاملات در این حالت زمان‌بر و پر‌ریسک خواهد بود، به همین دلیل شرکت مدیریت فناوری بلافاصله سامانه را قطع می‌کند تا بازیابی معاملات بهتر انجام شود و حجم معاملات کمتری نیاز به بررسی داشته باشد. بنابراین نمود بیرونی این مشکل، قطع شدن سامانه معاملاتی است، ولی از دید داخلی شرکت مدیریت فناوری، سامانه فعال بوده و کار می‌کند هرچند در آن مقطع زمانی عملکرد درستی نداشته باشد.