Fa
En
مروری بر مفهوم و جایگاه قرضالحسنه
چکیده
واژۀ «قرض» در عربی به معنای «بریدن» و واژۀ «حسنه» به معنای «نیکی کردن» است. از نظر لغوی، «قرضالحسنه» به معنای «وام نیکو» می‌باشد. قرضالحسنه عقدی است که به موجب آن قرض‌دهنده، مقدار معینی از دارایی خود را به‌صورت وام بدون سود (بهره) در اختیار قرض‌گیرنده می‌گذارد و قرض‌گیرنده موظف است طبق شرایط تعیین‌شده و در پایان دورۀ مقرر، مثل یا قیمت آن را بدون هیچ‌گونه افزایش (سود) یا کاهش (زیان) به قرض‌دهنده بازگرداند. در قرآن، خداوند قرضالحسنه را «قرض‌دهی به خودش» و بازگرداندن پاداش و منفعت چندین برابری آن را «بر عهدۀ خودش» بیان می‌کند.الزام قرآن بر بکارگیری عبارت «قرضالحسنه» نشان از تأکید قرآن بر آن دارد که «قرض دادن» در اسلام باید به‌صورت «نیکو» انجام شود. در نظام بانکداری اسلامی، قرضالحسنه عقدی است که به موجب آن، بانک مبلغ معینی را طبق ضوابط مقرر به اشخاص حقیقی یا حقوقی قرض میدهد و قرض‌گیرنده موظف است طبق شرایط تعیین‌شده و در پایان دورۀ مقرر، همان مبلغ را بدون هیچ‌گونه افزایش (سود) یا کاهش (زیان) به اضافۀ کارمزد خدمات به بانک بازگرداند.
با توجه به تعریف قرضالحسنه در قرآن و نظام بانکداری اسلامی، در قرضالحسنه، بیش از اهداف مادی و دنیوی، اهداف انسانی و الهی مورد نظر است. با این‌حال، به‌طور مشخص، می‌توان به اهداف زیر اشاره کرد.
- کمک به نیازمندان مالی؛
- برقراری ارتباط بهتر بین نیازمندان مالی و متمکنین؛
- گردش ثروت بین سایر مردم جامعه؛
- تقویت اقتصاد ملی؛
- حمایت از نیازمندان مالی برای کارآفرینی و ایجاد مشاغل و کسب‌و کارهای جدید با استفاده از تجربه، مهارت و شایستگی خود؛
- کاهش یا محو معضل بیکاری در جامعه؛
- کاهش یا محو تبعیض‌های اقتصادی و اجتماعی در جامعه؛
- ترویج و تقویت فرهنگ نوع‌دوستی و گذشت مالی در جامعه؛
- تخصیص منابع مالی به رفع مشکلات و معضل‌های اجتماعی و اقتصادی منطبق با رهنمودهای مورد تأکید خداوند؛
10. به‌تصویر کشیدن یکی از انسان دوستانه‌ترین رهنمودهای مورد تأکید قرآن در جامعه.
در کشور ما، گام‌ها فراتر از صندوق‌های قرضالحسنه رفته و بانک‌هایی با فعالیت انحصاری قرضالحسنه تحت عنوان «بانک قرضالحسنه» نیز شکل گرفته است. این بانک‌ها صرفاً به فعالیت‌های قرضالحسنه می‌پردازند. تأسیس و فعالیت صندوق‌ها و بانک‌های قرضالحسنه تحت نظارت و دستورالعمل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران صورت می‌پذیرد.
بانک قرضالحسنه صرفاً در قالب عقد قرضالحسنه مجاز به افتتاح حساب قرضالحسنه ویژه، قرضالحسنه سکۀ طلا و قرضالحسنه ارزی است. به سپرده‌های مردم نزد این بانک‌ها هیچ سودی تعلق نمی‌گیرد و منابع آنها نیز صرفاً به اعطای وام قرضالحسنه اختصاص داده می‌شود. سپردۀ قانونی بانک‌های قرضالحسنه نزد بانک مرکزی به میزان 10% است و اصلاح یا تغییر آن نیز با پیشنهاد بانک مرکزی و تصویب مرجع ذیصلاح، امکان‌پذیر خواهد بود. حداکثر نرخ کارمزد تسهیلات اعطایی این بانک‌ها برابر با 4% است. البته بانک قرضالحسنه می‌تواند کلیۀ خدمات بانکی مانند صدور انواع حواله یا کارت قرضالحسنه که در نتیجۀ آن هیچ‌گونه تعهدی برای استفاده از منابع بانک ایجاد نشود را با نرخ کارمزد مشابه با نرخ کارمزد تعیین‌شده برای سایر بانک‌ها انجام دهد. در فصول بعد این دستورالعمل‌ها به‌تفصیل بیان خواهند شد.
تعیین تاریخ مشخص آغاز سنت قرضالحسنه در ایران امکان‌پذیر نمی‌باشد، اما مطالعات نشان میدهد که اولین حرکت عمومی در این زمینه در سال 1317 هجری خورشیدی با تأسیس «صندوق سرمایه‌گذاری اثنی‌عشر»، به همت محمد حشمتی مولایی بر اساس طرح مرحوم آیت الله شاه‌آبادی، صورت پذیرفت. این صندوق با این شرط سپرده‌های مشارکتی مردم را دریافت و به سرمایه‌گذاری اختصاص می‌داد که بخشی از ذخیرۀ اضافی آن در شرایط اضطراری در اختیار نیازمندان واقعی قرضالحسنه قرار گیرد.
در ایران، اولین صندوق قرضالحسنه به شکل امروزی آن در سال 1348 هجری خورشیدی در مسجد قدیمی لرزادۀ تهران به نام «صندوق قرضالحسنه ذخیرۀ جاوید» تأسیس شد. به‌تدریج، صندوق‌های قرضالحسنه در دیگر نقاط کشور، به‌ویژه شهرهای مذهبی، تأسیس شدند تا جایی‌که تعداد این صندوق‌ها تا پایان سال 1365 هجری خورشیدی بر 2500 واحد بالغ گشت بود.
اینک در کشور ما، گام‌ها فراتر از صندوق‌های قرضالحسنه رفته و بانک‌هایی با فعالیت انحصاری قرضالحسنه تحت عنوان «بانک قرضالحسنه» نیز شکل گرفته است. امروزه تأسیس و فعالیت سایر بانک‌ها و صندوق‌های قرضالحسنه تحت نظارت بانک مرکزی صورت می‌گیرد.
عبارت قرضالحسنه از دو واژۀ «قرض» و «حسنه» تشکیل شده است. واژۀ «قرض» در عربی به معنای «بریدن» است. با قرض دادن، قرض‌دهنده قسمتی از دارایی‌هایش را جدا کرده (بریده) و به‌صورت وام به قرض‌گیرنده میدهد؛ به همین دلیل به آن قرض گفته می‌شود. واژۀ «حسنه» از مشتقات واژۀ «احسان»، در عربی به معنای «نیکی کردن» به دیگران است. در قرضالحسنه، قرض‌دهنده با هدف نیکی کردن، قسمتی از دارایی‌های خود را به‌صورت وام بدون سود (بهره) به قرض‌گیرنده میدهد.
در یک تعریف جامع، «قرضالحسنه عقدی است که به موجب آن قرض‌دهنده، مقدار معینی از دارایی خود اعم از مالی (پول، اوراق بهادار) یا غیرمالی (طلا، اثاثیه، کالا) را با هدف کار نیک به‌صورت وام بدون سود (بهره) در اختیار قرض‌گیرنده می‌گذارد و قرض‌گیرنده موظف است طبق شرایط تعیین‌شده و در پایان دورۀ مقرر، مثل یا قیمت آن را بدون هیچ‌گونه افزایش (سود) یا کاهش (زیان) به قرض‌دهنده بازگرداند.» بنابراین، قرضالحسنه، وام بدون سودی است که به افراد نیازمند داده می‌شود و باید در پایان مهلت مقرر بدون هیچ‌گونه اضافه یا کسر، بازپرداخت شود.
اعطای قرضالحسنه نیازمند وارستگی از تعلقات دنیوی است، زیرا انسان وابسته، ممکن است حاضر به اعطای وام بدون بهره به نیازمندان نشود.
واژۀ «قرض» در هیچ‌یک از آیات قرآن به تنهایی به‌کار نرفته، بلکه همواره به دنبال آن، واژۀ «حسنه» نیز آمده و ترکیب «قرض الحسنه» را ایجاد کرده است. الزام قرآن بر بکارگیری عبارت «قرضالحسنه» -و نه صرفاً واژۀ «قرض»- نشان از تأکید قرآن بر آن دارد که «قرض دادن» در اسلام باید به‌صورت «نیکو» انجام شود. البته تعابیر مختلفی بر «نیکویی» قابل ذکر است، از جمله آنکه قرض باید (1) آبرومندانه باشد؛ (2) بی‌منّت باشد؛ (3) از روی تمایل و علاقه باشد؛ (4) برای خشنودی خدا باشد؛ (5) بدون انتظار و درخواست سود (بهره) باشد.
در نظام مالی و بانکداری اسلامی، «قرض الحسنه» صرفاً به وام بدون سود (بهره) تعلق می‌گیرد. (علت تصریح «عدم درخواست سود (بهره)» به عنوان ویژگی وام قرضالحسنه در بانکداری اسلامی، تبیین‌پذیری مالی آن است و عدم تصریح دیگر موارد، رعایت آن در وام قرضالحسنه را نقض نمی‌کند.) اما در قرآن «قرضالحسنه» فراتر از مبحث وام‌دهی مالی است. با توجه به قرآن، هر قرض نیکویی که انسان برای خشنودی خدا به دیگران بدهد، در واقع خداوند را مقروض خود ساخته و پاداش آن -نه اصل مورد قرض- را نیز باید از او طلب کند. این قرض نیکو اشکال مختلفی همچون قرض‌دهی مالی (پول و اوراق بهادار) و قرض‌دهی غیرمالی (طلا، اثاثیه، کالا) بدون سود (بهره) دارد. از این به‌بعد، در این کتاب، «قرضالحسنه» در معنای مالی و بانکی آن مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
در قرآن، خداوند قرضالحسنه را «قرض‌دهی به خودش» و بازگرداندن پاداش و منفعت چندین برابری آن -منظور اصل دارایی قرض داده شده نیست، زیرا قرضالحسنه با صدقه تفاوت دارد- به قرض‌دهنده را «بر عهدۀ خودش» بیان می‌کند.
همانطور که گفته شد، در قرآن، همواره پس از واژۀ «قرض»، به منظور تأکید، واژۀ «حسنه» نیز آمده و بر «نیکویی قرض» تأکید کرده است. به‌طورکلی، ترکیب «قرضالحسنه» به انحاء مختلف در شش آیه از آیات قرآن -آیۀ 245 سورۀ بقره، آیۀ 12 سورۀ مائده؛ آیۀ 11 و 18 سورۀ حدید؛ آیۀ 17 سورۀ تغابن؛ و آیۀ 20 سورۀ مزمّل- آمده است (جدول 1). ویژگی بارز و چشمگیر تمامی این آیات آن است که خداوند قرضالحسنه را «قرض‌دهی به خودش» و بازگرداندن پاداش و منفعت چندین برابری آن به قرض‌دهنده را «بر عهدۀ خودش» بیان می‌کند. در واقع هرآن‌کس که قرضالحسنه میدهد و بابت پرداخت آن سود (بهره) طلب نمی‌کند -و صرفاً مثل مورد قرض را دریافت می‌کند- خداوند با توجه به حکمت و صلاح‌دید خودش، سود آن‌را، اعم از دنیوی و اخروی، به او خواهد داد.
|
آیۀ 245 سورۀ بقره |
مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِ‌ضُ اللَّـهَ قَرْ‌ضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَ‌ةً وَاللَّـهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْ‌جَعُونَ |
|
کیست که به خدا قرضالحسنه دهد تا خدا بر آن چند برابر بیفزاید؟ خدا تنگدستى دهد و توانگرى بخشد و شما به سوى او بازگردانده مى‌شوید. |
|
|
آیۀ 12 سورۀ مائده |
.... وَقَالَ اللَّـهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَیْتُمُ الزَّکَاةَ وَآمَنتُم بِرُ‌سُلِی وَعَزَّرْ‌تُمُوهُمْ وَ أَقْرَ‌ضْتُمُ اللَّـهَ قَرْ‌ضًا حَسَنًا لَّأُکَفِّرَ‌نَّ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَلَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِ‌ی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ فَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَٰلِکَ مِنکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِیلِ |
|
.... و خدا گفت: اگر نماز بخوانید و زکات بدهید و به پیامبران من ایمان بیاورید و یاری‌شان کنید و به خدا قرضالحسنه بدهید، من با شمایم. بدی‌هایتان را مى‌زدایم و شما را به بهشت‌هایى داخل مى‌کنم که در آن نهرها روان باشد و هر کس از شما که از آن پس کافر شود، راه راست را گم کرده است. |
|
|
آیۀ 11 سورۀ حدید |
مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِ‌ضُ اللَّـهَ قَرْ‌ضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِ‌یمٌ |
|
کیست که خدا را قرضالحسنه دهد تا براى او دو چندانش کند و او را پاداشى نیکو باشد. |
|
|
آیۀ 18 سورۀ حدید |
إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَ أَقْرَ‌ضُوا اللَّـهَ قَرْ‌ضًا حَسَنًایُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ کَرِ‌یمٌ |
|
خدا به مردان و زنان صدقه‌دهنده‌اى که به خدا قرضالحسنه مى‌دهند، دو چندان پاداش مى‌دهد؛ و نیز آنها را اجرى نیکوست. |
|
|
آیۀ 17 سورۀ تغابن |
إِن تُقْرِ‌ضُوا اللَّـهَ قَرْ‌ضًا حَسَنًا یُضَاعِفْهُ لَکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّـهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ |
|
اگر به خدا قرضالحسنه دهید برای‌تان دو برابرش خواهد کرد و شما را مى‌آمرزد که او شکرپذیر و بردبار است. |
|
|
آیۀ 20 سورۀ مزمّل |
.... وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَ أَقْرِ‌ضُوا اللَّـهَ قَرْ‌ضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّـهِ هُوَ خَیْرً‌ا وَأَعْظَمَ أَجْرً‌ا وَاسْتَغْفِرُ‌وا اللَّـهَ إِنَّ اللَّـهَ غَفُورٌ رَّ‌حِیمٌ |
|
.... و نماز بگزارید و زکات بدهید و به خدا قرضالحسنه بدهید و هر خیرى را که براى خود پیشاپیش بفرستید، آن را نزد خدا خواهید یافت و آن پاداش بهتر است و پاداشى بزرگ‌تر است و از خدا آمرزش بخواهید، زیرا خدا آمرزنده و مهربان است. |
جدول 1. آیات قرآن که در آنها عبارت قرضالحسنه بیان شده است (ترجمۀ آیتی).
در نظام بانکداری اسلامی، «قرضالحسنه عقدی است که به موجب آن، بانک مبلغ معینی را طبق ضوابط مقرر به اشخاص حقیقی یا حقوقی قرض میدهد و قرض‌گیرنده موظف است طبق شرایط تعیین‌شده و در پایان دورۀ مقرر، همان مبلغ را بدون هیچ‌گونه افزایش (سود) یا کاهش (زیان) به اضافۀ کارمزد خدمات به بانک بازگرداند.» قوانین مربوط به تسهیلات و کارمزد خدمات توسط بانک مرکزی تعیین و ابلاغ می‌شود. در این تعریف، «قرضالحسنه» صرفاً در معنای «وام بدون سود» بکارگرفته شده است.
ثبت نظر