کارآفرینی به مثابه توسعه اقتصادی

چشم‌انداز تامین سرمایه

آمار و اطلاعات نشان می‌دهد که منطقه MENA در طول پنج سال گذشته روند رشد ثابت را در معاملات مالی و سرمایه‌گذاری، پشت سر گذاشته است. این موضوع از دید تحلیلگران و فعالان استارت‌آپ‌ها دور نمانده است. استارت‌آپ Magnitt در دبی که در واقع اطلاعات مربوط به سرمایه‌گذاری‌های ریسک‌پذیر را برای استارت‌آپ‌های جهان عرب ارائه می‌دهد، به تازگی گزارش سالانه خود را منتشر کرده است. این گزارش نشان می‌دهد که حجم معاملات سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌های منطقه MENA با افزایش ۸۰ درصدی از سال ۲۰۱۵ و رشد ۳ درصدی از سال ۲۰۱۷، به ۳۶۶ معامله در سال ۲۰۱۸ رسیده است. همچنین بر اساس گزارش Magnitt، مجموع سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در این منطقه به حدود ۷۹۳ میلیون دلار رسیده است که بیش از ۸۰ درصد آن به‌طور مستقیم و روی استارت‌آپ‌های نوپا انجام شده است.

البته اکوسیستم استارت‌آپی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا هنوز کاملا در مرکز توجه سرمایه‌گذاران جهانی قرار نگرفته‌اند. دو استارت‌آپ خاص در این منطقه هستند که توانسته‌اند با سرمایه‌گذاری مستقیم و کلان خارجی راه‌اندازی بشوند و شکل بگیرند. استارت‌آپ تاکسی آنلاین Careem در دبی آنقدر توجه رسانه‌های حوزه تکنولوژی در آمریکا را به خود جلب کرد تا در نهایت بعد از شایعات و حواشی زیاد، شرکت بزرگ و شناخته شده آمریکایی اوبر آن را با قیمت ۱/ ۳ میلیارد دلار خرید. شرکت Careem که بارها پیشنهاد خرید توسط اوبر را رد کرده بود، در مجموع ۷۵۰ میلیون دلار از سرمایه‌گذاران بزرگی مانند Didi Chuxing چینی، Kingdom Holding Company، Rakuten و بسیاری از شرکت‌های مهم و مطرح جهان دریافت کرد. جدیدترین سرمایه‌گذاری انجام‌شده در Careem مبلغ ۲۰۰ میلیون دلار و مربوط به ماه اکتبر سال گذشته میلادی بوده است. شرکت سوق Souq هم که در حوزه تجارت الکترونیکی در دبی فعال است، در سال ۲۰۱۷ با قیمت ۵۸۰ میلیون دلار توسط غول تجارت الکترونیک دنیا یعنی شرکت آمازون خریده شد. آمازون قبل از خرید Souq، در مجموع ۴۶۰ میلیون دلار در این استارت‌آپ سرمایه‌گذاری کرده بود.

جغرافیای جذب سرمایه خاورمیانه

هر دو این شرکت‌ها در دبی در کشور امارات‌متحده‌عربی قرار دارند و این موضوع می‌تواند معنادار باشد. با نگاهی به سهم کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا از سرمایه‌گذاری‌های استارت‌آپی، مشخص می‌شود که امارات متحده عربی با فاصله قابل‌توجهی از کشورهای دیگر این منطقه، بیشترین میزان این سرمایه‌گذاری‌ها را به خودش اختصاص داده است. گزارش Magnitt نشان می‌دهد که ۳۰ درصد از کل سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در استارت‌آپ‌های منطقه MENA در سال ۲۰۱۸، در اختیار شرکت‌های مستقر در امارات است. ممکن است تصور کنید که این اتفاق با توجه به شهرت این کشور به‌خاطر داشتن ثروت و دارایی‌های زیاد، چندان هم عجیب و دور از ذهن نیست. با این همه اما ۲۲ درصد از سرمایه‌گذاری‌ها در سال ۲۰۱۸ در مصر انجام شده است و بعد از آن لبنان و اردن به ترتیب با سهم ۱۰ و ۸ درصدی در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

«فیلیپ باهوشی» موسس و مدیرعامل شرکت Magnitt معتقد است که امارات متحده عربی، کشور جذابی برای سرمایه‌گذاری است، چون موسسان استارت‌آپ‌های موفق در این کشور معمولا فعالان تجاری باتجربه و ماهری مانند مشاوران و مدیرانی هستند که ارتباطات گسترده و درک عمیقی از چالش‌های بوروکراتیک و صنعتی دارند. در حقیقت به خاطر همین اکوسیستم بود که فرآیند کارآفرینی مدرن خیلی زودتر از دیگر کشورهای این منطقه، در امارات‌متحده عربی پذیرفته شد. باهوشی می‌گوید: «این کشور همچنین بستر خوبی برای رشد استارت‌آپ‌های مدل بنگاه به بنگاه یا B۲B است، چون بسیاری از شرکت‌های بزرگ منطقه در حال‌حاضر در این کشور مستقر هستند. بنابراین امارات می‌تواند فضای خوبی برای آزمون و خطا را در اختیار این نوع استارت‌آپ‌ها قرار دهد چون نفوذ ابزارهای دیجیتال و تکنولوژیک در میان مردم این کشور بالاست و آنها تمایل زیادی برای صرف هزینه در این زمینه دارند.»

«حسن حیدر» از صندوق سرمایه‌گذاری ۵۰۰ Startups معتقد است که دیگر کشورهای حوزه خلیج‌فارس همچنان تلاش می‌کنند تا بتوانند با گسترش فضای کارآفرینی‌شان، سرمایه‌های بیشتری از کشورهای دیگر جهان را جلب کنند. به عقیده او، کویت نمونه خوبی در این زمینه است. حیدر می‌گوید: «کویت خانه فعالان تجاری ممتاز است و البته نسبت به دیگر کشورهای منطقه، توانسته است میزان زیادی سرمایه خارجی جذب کند. کویت تنها کشور منطقه است که در طول سه سال گذشته به‌طور مداوم سرمایه‌ای با ارزش بیش از ۱۰۰ میلیون دلار جذب کرده است. این معاملات شامل شرکت تحویل غذای Talabat است که در ماه فوریه سال ۲۰۱۵ با قیمت ۱۷۰ میلیون دلار توسط شرکت آلمانی راکت اینترنت Rocket Internet خریده شد و البته شرکت Carriage که آن هم در سال ۲۰۱۷ با قیمتی در حدود ۱۰۰ میلیون دلار توسط شرکت آلمانی Delivery Hero خریداری شد.

به‌جز کویت، عربستان سعودی هم در زمینه استارت‌آپ‌ها رشد کرده است. این رشد تا حد زیادی مربوط به تحولاتی است که در حوزه کارآفرینی در این کشور ایجاد شده؛ موضوعی که در گذشته نگرش منفی به آن وجود داشت. حالا در این کشور حتی تمایل زیادی برای حمایت از کارآفرینانی که کسب و کار نوآورانه‌ای راه‌اندازی کرده‌اند، وجود دارد. بحرین هم برای نزدیک شدن به دیگر کشورهای در حال رشد منطقه در عرصه تکنولوژی، گام‌های بلندتری برمی‌دارد. مقامات این کشور، کارآفرینان از سراسر دنیا را به این کشور دعوت می‌کنند. به گفته حسن حیدر، راه‌اندازی یک استارت‌آپ در بحرین بین ۴۰ تا ۵۰ درصد ارزان‌تر از امارات متحده‌عربی تمام می‌شود و از طرفی این کشور جمعیت تحصیلکرده زیادی دارد که اغلب آنها به زبان انگلیسی مسلط هستند.

اما در مصر وضعیت متفاوت است. از نظر کارآفرینان کشورهای منطقه خلیج‌فارس هزینه آوردن افراد خبره و باتجربه و راه‌اندازی یک استارت‌آپ در این کشور نسبتا بالاست. هزینه زندگی در مصر بسیار بسیار پایین است، جمعیت زیاد است، اجباری برای ورود افراد بااستعداد و خبره از خارج وجود ندارد و این کشور مشکلات و معضلات زیادی دارد که باید حل شوند. از طرفی نیروی تحصیلکرده زیادی در حوزه تکنولوژی در این کشور وجود دارد که انگیزه کافی برای حل این مشکلات را دارند. استارت‌آپ‌های مصری گستره متنوعی از فین‌تک‌ها تا استارت‌آپ‌های حوزه غذا دارند. استارت‌آپی به نام SWVL که در زمینه حمل و نقل عمومی در مصر فعالیت می‌کند، در سال گذشته میلادی توانست در مرحله اول ۸ میلیون دلار و در مرحله دوم ۳۰ میلیون دلار سرمایه دریافت کند. استارت‌آپ Wuzzuf هم برای راه‌اندازی سایت و پلت‌فرم کاریابی خودش سرمایه ۸ میلیون دلاری جذب کرد. از طرف دیگر مصر با چالش‌های دیگری هم مواجه است. با وجود پتانسیل بالای بازار مصر برای رشد استارت‌آپ‌ها، قدرت خرید در این کشور پایین‌تر از کشورهای ثروتمندتر است. این به معنای آن است که کار کردن در استارت‌آپ‌های مصری چندان ساده نیست. این استارت‌آپ‌ها برای رسیدن به رشد و درآمد بالا مجبورند بزرگ‌تر فکر کنند. با توجه به روند سریع رشد استارت‌آپ‌ها در منطقه MENA، سوال منطقی این است که سرمایه‌ها از کجا می‌آیند و اینکه آیا این سرمایه‌ها همچنان در دسترس هستند؟

 سرمایه به مثابه دارایی

آمارهای منتشر شده از سوی Magnitt نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۸ بیش از ۱۵۵ موسسه مالی در استارت‌آپ‌های کشورهای منطقه MENA سرمایه‌گذاری کرده‌اند که این رقم در مقایسه با سال ۲۰۱۷ رشد ۵درصدی داشته است. این موسسات شامل دفاتر کاری خانوادگی، گروه‌های مالی و سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر و شرکت‌های سنتی سرمایه‌گذاری می‌شود. باهوشی در این مورد معتقد است: «این جنبش از طرف دولت‌های کشورهای منطقه شکل گرفته است که روی کارآفرینی به‌عنوان راهکاری برای تحول اقتصادی متمرکز شده‌اند.» به عقیده حسن حیدر هم، بحرین نمونه خوبی از تلاش‌های دولتی در جهت جذب سرمایه برای استارت‌آپ‌ها است. مقامات این کشور تلاش زیادی برای بهبود اکوسیستم کارآفرینی آن می‌کنند و برای این کار، برنامه‌ها و استراتژی‌های جدی دارند. تعدادی از سرمایه‌گذاران مصری هم در اکوسیستم کارآفرینی داخلی و هم در استارت‌آپ‌های منطقه سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

استارت‌آپ ۵۰۰ در خاورمیانه

صندوق سرمایه‌گذاری ۵۰۰ Startups یکی از فعال‌ترین صندوق‌های سرمایه‌گذاری در خاورمیانه است که از زمان ورودش به این منطقه در سال ۲۰۱۶ و ایجاد صندوق متمرکز در این منطقه، در بیش از۱۰۰ استارت‌آپ خاورمیانه سرمایه‌گذاری کرده است. دیگر سرمایه‌گذاران فعال این منطقه شامل Partners (MEVP)، Middle East Investment ، Wamda Capital و شتاب‌دهنده Flat۶Labs هستند. با این همه همچنان کارشناسان معتقدند چالش‌های مختلفی برای سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌های این منطقه و همچنین کمبود سرمایه‌گذاری‌های منطقه‌ای وجود دارد. حیدر می‌گوید: «هرچند فعالیت‌های کارآفرینی در این منطقه کمی رشد کرده است، اما این رشد هنوز هم آنقدرها قابل‌توجه نیست. تنها گروه نه‌چندان بزرگی از سرمایه‌گذاران محلی هستند که حاضر به سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر در استارت‌آپ‌ها هستند. با این اوصاف از آنجا که در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، سرمایه به مثابه دارایی است، فرآیند جذب سرمایه نه تنها برای استارت‌آپ‌ها، بلکه برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری منطقه هم بسیار سخت است.

به عقیده حسن حیدر، صندوق‌های سرمایه‌گذاری پیشرو در این منطقه واقعا به سختی کارشان را آغاز کرده و با اینکه نقش حمایت‌گری در اکوسیستم کارآفرینی منطقه دارند، اما همچنان با سختی‌های زیادی مواجه هستند. به‌طور مشخص یک صندوق سرمایه‌گذاری عربستان سعودی ۴۵ میلیارد دلار به صندوق سرمایه‌گذاری شرکت سافت‌بانک کمک کرده است، اما این سرمایه به‌صورت مستقیم به استارت‌آپ‌های منطقه نرسیده است. حیدر می‌گوید: «ما به ۱۰ برابر صندوق سرمایه‌گذاری بیشتر نیاز داریم تا استارت‌آپ‌های منطقه فعال‌تر شوند.» این در حالی است که سرمایه‌گذاران خارجی هم نباید فرصت‌های سرمایه‌گذاری را در اکوسیستم کارآفرینی این منطقه از دست بدهند. با این همه اما اکوسیستم کارآفرینی و استارت‌آپی خاورمیانه و شمال آفریقا هنوز در ابتدای راه قرار دارد. با افزایش تعداد شرکت‌های حوزه تجارت الکترونیک، لجستیک و فین تک در این منطقه و رشد بیشتر آنها، همچنان نفوذ سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر و دنیای تکنولوژی در این منطقه بیشتر و بیشتر می‌شود. سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر یک برنامه بلندمدت است و خاورمیانه هم از این قاعده مستثنی نیست.